Dov barkosne maahta joekehts såarhts soptsestallemh utnedh maanajgujmie jïh noerigujmie. Maahta faahketji soptsestallemh daesnie jïh daelie-darjomen bïjre jallh vielie soejkesjamme soptsestallemh teeman bïjre. Daesnie libie såemies raerieh tjöönghkeme guktie maahta maanajgujmie jïh noerigujmie soptsestidh geerve teemaj bïjre.
1. Ræhpas/gaptjeldihkie gyhtjelassh
Ræhpas gyhtjelassh edtjieh frijje jïh spontaane soptsesasse madtjeldehtedh. Gyhtjelassh leah ryöktesth, jïh maanide haestieh vaestiedidh soptsestimmiehammosne. Ræhpas gyhtjelassh edtjieh hammoem utnedh guktie dah alternatijve vaestiedimmienuepide bööredieh. Nuhtjh maaje hammoem mij haasta jallh buerkeste:
Hammoe mij haasta:
Maana: “Manne mov seangkosne gællasjim jååktetje iehkeden jïh govlim tjidtjie gon aehtjieh klaaterdigan.”
Geerve almetje: “Datne soptsesth datne govlih tjidtjie gon aehtjie klaaterdigan jååktetje iehkeden. Soptsesth vielie mij heannede gosse tjidtjie gon aehtjie klaaterdægan.”
Aellieh gihtjh “maahtah soptsestidh” – jallh “sïjhth ånnetji soptsestidh”? Nuhtjh haestije (birrije/stillije) hammoem.
Alternatijvh:
“Soptsesth munnjien jïjtjedh baakoejgujmie dan bïjre – datne hov bööremeslaakan daajrah mij heannede.”
“Buerkesth …. dan veele maahtah.”
“Ussjedh bååstede ov goh datne leah desnie …. soptsesth guktie manne maahtam dam mov uvte vuejnedh.”
Dagkerh hammoeh maanam jååhkesjieh goh bievnije, jïh maanan baakoeh leah vielie goh nuekie hijven.
Dellie aaj datne vuesehth datne ïedtjem åtnah, jïh tööllh daejredh mij heannede.
Hammoe mij buerkeste:
Maana: “Manne govlim tjidtjie tjearoeji jïh aehtjie lij joekoen måarehke jïh manne tjarke bïllijim.”
Geerve almetje: “Soptsesth guktie govloe gosse aehtjie lea måarehke.”
Alternatijvh:
“Maam darjoeh gosse aehtjie måarehke?”
“Guktie lea datne årrodh dellie?”
“Guktie damth datne bïllejh?”
Dagkerh hammoeh daamtaj maanam viehkiehtieh buerkiestidh mij heannede, amma dahkoeh, jïh aalka jïjtse dååjresen bïjre soptsestidh jïh mah domtesh mah leah vïedteldihkie heannadæmman.
2. Mubpesth jiehtedh
Mubpesth jiehtedh dam maam maana soptseste vuesehte datne goltelh jïh ïedtjem åtnah dïsse maam maana jeahta, dååjrehtimmie aaj vuesehte dïhte maanam skreejrehte vielie soptsestidh, jïh såemies aejkiem geerve almetjem staerede jis dïhte miste guarkeme. Daesnie vihkele datne mubpesth jeahtah maanan jïjtse baakoejgujmie – guktie maanan gïelem jååhkesjh, naakede mij vihth leajhtadimmiem dotnen gaskem sjugnede.
3. Jååhkesjimmie
Lissine dïsse maam maana soptseste, lea hijven jååhkesjidh dam maana jeahta smaave nihkestimmiejgujmie jïh baakoejgujmie mah vihtiestieh goh “raaktan numhtie jaa” jïh “m:m…”.
Daate vuesehte datne meatan fulkh jïh leah eadtjohke stïeresne maanan soptsesisnie. Dïhte aaj datnem viehkehte voerkes årrodh man vihkele lea eensilaakan goltelidh jïh stïeresne årrodh abpe datnine daesnie jïh daelie.
4. Jaabnan iktedimmie
Jaabnan iktedimmie maanam viehkehte, joekoen dejtie unnemesidie, fokusem hööltedh soptestallemisnie. Iktedimmie aaj vihkele juktie gorredidh datne leah maanam reaktoelaakan guarkeme.
Daesnie vihkele maanese luhpiem vedtedh datnem staeriedidh jis datne maam akt jeahtah mij lea båajhtode, jïh maanam gijhtedh jïh garmerdidh gosse satne bïeljele.
5. Goltelh vielie goh soptsesth / aellieh fer gellie gyhtjelassh gihtjh
Vielie goltelidh goh soptsesth datnem viehkehte seamma sijjesne årrodh goh maana soptsestallemisnie, jïh datnem viehkehte stïeresne årrodh dellie jïh desnie. Jis fer gellie jallh fer guhkies gyhtjelassh gihtjh dellie varke jeatjah sæjjan båatah goh maana lea.
Gosse gyhtjelassh fer guhkie sjidtieh jïh dellie maaje gellie gyhtjelassh seamma gyhtjelassesne, maana jueriedisnie sjædta man gyhtjelassese dïhte edtja vaestiedidh. Dellie aelhkie maanese ajve jaavoe/ijje -vaestiedassh vedtedh – dov minngemes gyhtjelassem vaestiedidh jallh jiehtedh “im daejrieh”. Dialoge jih maanan frijje soptsese viesjiehtåbpoe sjidtieh, jïh soptsestalleme vielie goh byjrehtimmie sjædta.
6. Sjaevehtsvoetem töölledh
Gosse sjeavohth sjædta dellie sæjhta orre gyhtjelassigujmie båetedh dan åvteste sjaevehtsvoete nåake domtoe. Mujhtieh gosse sjeavohth sjædta dellie maahta vuesiehtimmien gaavhtan jiehtedh: “Daelie sjeavohth sjïdti daesnie, vååjnoe goh datne mïsse akt ussjedh. Onterdem mïsse datne ussjedh?”
Gosse sjaevehtsvoetem tööllh datne maanese vuesehth datne astoem åtnah, datne vuartah goske maana riejries jïh ovryöktesh datne guarkoeh maana baakojde ohtsede – daate maahta geerve årrodh.
Såemies aejkien dellie datne goh geerve almetje lïegkedimmiem daarpesjh, dellie maahta hijven årrodh dam meta-gaskesadtedh jïh jiehtedh: “Daelie damtem manne tjoerem ånnetji ussjedidh”. Dellie maana jearsoesvoetem åådtje seammalaakan darjodh – naakede mij vihth relasjovnen dotnen gaskemsh nænnoste.
7. Stïeresne årrodh
Datne edtjh seamma tïjjen voerkes årrodh akte maana mij dutnjien itjmies heannadimmiej bïjre soptseste tjuara lïhkesvoetem jïh tjïelke ïedtjem datneste åadtjodh. Vihkielommes datne leah eevre jïjtjemdh gosse maanine soptsesth.
Hijven gaskesadtemetjiehpiesvoeth leah naakede mestie geerve almetje jearsoesvoetem åådtje eevre jïjtjemse årrodh maanine ektine.
8. Luhpies darjodh
Gosse maana dutnjien vædtsoesvoetem jïh daaresjimmiej bïjre hïejmesne soptseste, jïh datne vuesehth datne maahtah maanan soptsesem dåastodh, dellie datne viehkehth maanan dååjrehtimmieh luhpies darjodh. Maana damta akte geerve almetje satnem vuajna jïh guarkoe, jïh dellie maana vielie leajhtadimmiem dïsse åådtje.
Gellie maanah mah vædtsoesvoetine jielieminie oktegh domtoeh, jïh daamtaj vienhtieh sijjieh leah oktegh dagkerh aath dååjredh. Maahtah maanese jiehtedh dïhte ij leah oktegh dagkerh dååjresi bïjre jïh datne jeatjah maanah damth mah leah seamma aath dååjreme, jïh ij naan maanah edtjh dagkerh aath dååjredh.
Aaj vihkele maanese soptsestidh mij åvtese heannede, giejnie datne edtjh soptsestidh jïh man åvteste.
9. Skåltoe jïh skaamoe
Maana maahta skåltoem damtedh dan åvteste mij heannadamme, jïh skaamasjidh dovne satne meatan orreme jïh destie mij heannede. Maana maahta jiehtedh satne skaamesje, jïh ij leah baakoeh bïejeme domtesasse. Såemies aejkien domtesh mej bïjre ij soptsestamme, maehtieh vaejvieh kråahpesne vedtedh, dan åvteste vihkeles domtesem gaavnedh jïh dïsse nommem bïejedh. Dellie aelhkebe sjædta domtesigujmie jieledh jïh dej bïjre soptsestidh gosse nommem utnieh jïh goerkesem åadtjoeh.
Joekehts domtesh leah daamtaj vïedteldihkie heannadimmide, jïh gosse domtesidie guarkebe jïh daejrebe guktie dah baajnehtieh, maehtebe integreeredh dam mestie skaamasjibie jallh mij vaejveste guktie akt. Domtesh mejstie skaamasibie jallh ibie jååhkesjh daamtaj jeatjah, vielie sjiehteles domtesigujmie gaptjebe.
Goh gaajhken vïerremes dle skaamoe, skåltoe jïh juerie maehtieh gaptjeldihkie årrodh aavoste, dïhte maam mijjieh daamtaj gåhtjobe “please”, mubpide geerjene darjodh. Såemies aejkien dellie jïjtjemem nåhkehte jallh abpe dïedtem vaalta. Maana sijjen domtesh nåhkehte jïh hijven dåemiedimmiem vuesehte, goh sikne jïh håjnoesvoete.
Soptsesth dellie mij lea geerve almetjen dïedte, jïh datne maahtah jiehtedh: “Ij leah naan geerve almetjh mah luhpiem utnieh darjodh dam man bïjre datne soptsestamme” (jiehtieh mubpesth doh baakoeh mejtie maana lea nuhtjeme). Vihkele jiehtedh maana lea dam bööremes dorjeme tsiehkien mietie, jïh ij leah altese skåltoe.
10. Nåake tjeakoesvoeth
Maana daarpesje tjïelke bïevnesh åadtjodh satne luhpiem åtna soptsestidh dan bïjre mij heannadamme, jïh vihkele dïhte dutnjien bööti dan bïjre soptsesti. Men ih maehtieh dåajvoehtidh daate tjeakoesvoetine sjïdth dov jïh maanan gaskem. Tjïelkesth datne tjoerh jeatjah geerve almetjidie soptsestidh jis aath edtjieh jorkesidh. Soptsesth mijjieh sijhtebe viehkiehtidh, jïh Nöörjesne laakem utnebe mij jeahta mijjieh edtjebe viehkiehtidh.
11. Maanah mah eah sïjhth soptsestidh
Såemies maanah mah leah maam joem jeahteme mestie datne tjoeperdh, maehtieh jiehtedh dah eah mujhtieh jallh eah sïjhth dan bïjre soptsestidh. Dellie maahtah jiehtedh datne daajrah maanah daamtaj eah maehtieh soptsestidh dan åvteste billieh destie mij maahta heannadidh gosse soptsestieh.
Maahtah jiehtedh: “Manne onterdem mejtie dagke numhtie dutnjien? Mah mij akt datne ih maehtieh soptsestidh dan åvteste bïllh mij heannede jis soptsesth?” Jis maana dellie soptseste jïh sov aarebi lahtesem vihteste, dellie vihkele maanam garmerdidh dan åvtese lij mavvas jïh soptsesti. Maahtah aaj jiehtedh datne lyjhkh dïhte leajhtadimmiem dutnjien åtna gosse dam soptseste.
12. Aellieh behtjedh
Aaj vihkele mujhtedh maanan lea reakta, men ij dïedte soptsestidh. Dagke maana ij sïjhth vielie soptsestidh goh lea dorjeme, jïh dam tjuara ååktedh. Maana muana maam sæjhta mijjieh edtjebe daejredh, jïh gåessie edtjebe dam daejredh.
Jalhts datne tjarke damth maanan leah bïevnesh mejtie dïhte tjuara soptsestidh, aellieh maanam behtjedh. Dagke maana maahta bååstede dutnjien båetedh mænngan gosse datne leah vuesiehtamme datne dam pryöjjedh hijvenlaakan jïh ååkteminie.
Vihkele datne læjhkan vuarjesjh mejtie datne nuekie daajrah guktie maahtah hijven geajnoem gaavnedh, jïh eadtjohkelaakan maanam bööredh vielie datnine soptsestidh mænngan.
Jeatjah vierhtieh:
- Den dialogiske barnesamtalen (Nasjonalt kunnskapssenter om vold og traumatisk stress) (Nasjonaale daajroejarnge vædtsoesvoeten jïh traavmatihkeles raessien bïjre)